Taraf gazetesinden Neşe Düzel'in yaptığı Pazartesi Konuşmaları'nın bu haftaki konuğu din ve siyaset sosyolojisine yaptığı katkılarla ve getirdiği yeni yaklaşımlarla ve de yazdığı can alıcı kitaplarla Türkiye'nin düşünce hayatının en önde gelen isimlerinden biri olan hocaların hocası Sosyolog Şerif Mardin'di..

Şerif Mardin, "Anadolu'da İslami bir bekleyiş var! Bu İslami bekleyiş, karışık ve parçalı! Bir, Kuran'ı bilenlerin bekleyişi var. İki, İslam'ı ve dünyayı ikincil ve o sakat kitaplardan öğrenenlerin bekleyişi var." "Kuran'ı basit insana anlatma isteği, dini öyle basitleştiriyor ki, İslam dışı prensipler İslam'a giriyor ve korkunç noktalara varıyor. Son dönemde bu kitaplar Anadolu'da çok popüler." dedi.

TARİKATLAR YER ALTINA İNDİ

"Kürt-Türk meselesi eski mesele. Orduyla bir sayılan Bektaşileri gülleyle uçurdular, orduya Nakşibendîleri getirdiler. Sonra tarikatta Kürtler çoğalınca, Osmanlı Türkvari refleksle Nakşîleri de attı. Tarikat yeraltına indi.

CUMHURİYET TARİKAT YOLUNU KESEMEDİ

 "Tarikatların yolculuğu devam ediyor dediniz. Bu yolculuğa katılanlar arttı mı?

Bu yolculuk, Cumhuriyet'in koyduğu bir kırmızıçizgi dolayısıyla açık olarak pek yapılmadı. Mesela eskiden mutasavvıf vardı. Cumhuriyet'te kimse tasavvuf bilgisini ortaya atarak kendini meşhur etmedi, düşüncelerine önem verilmesini böyle temin etmedi. Hep yarım oldu bu iş. Yani Cumhuriyet'in yaptığı hep yarım. Tarikatları, tekkeleri ortadan kaldırdı fakat su altındaki tarikat yolunu kesmedi, kesemedi.

Cumhuriyet tarikatları niye ortadan kaldıramadı?

Çünkü bu insanların en derininde olan bir şey. Cumhuriyet, bunu kesemeyeceğini anladı. Çünkü Cumhuriyet'in üzerinde durulmayan özelliklerinden biri şudur. Cumhuriyet, laikliği, vesaireyi ortaya atarken, Şemsettin Günaltay başbakan oldu. Şemsettin Günaltay medresede yetişmiş biri! Hiçbir zaman çok laik bir adam olduğunu sanmıyorum Şemsettin Günaltay'ın. Böyle tuhaf şeyler var Cumhuriyet'te. Yani Cumhuriyet'in tahammül edemeyeceği bir şeyin Cumhuriyet'le birlikte, yani Cumhuriyet'e katılarak devam etmesi gibi bir şey var burada. Cumhuriyet'in ortaya çıkardığı böyle bir yeni hayat var.

GÜNLÜK İSLAM'A DOKUNULMADI

Siz, imam-hatip okullarının Cumhuriyet'in başında kurulduğunu da yazıyorsunuz. Medrese çıkışlı biri, daha başta Cumhuriyet'e başbakan olduğuna göre, imam-hatip mezunu Tayyip Erdoğan'ın başbakan olması Cumhuriyet için bir ilk olmuyor, öyle mi?

Evet. Cumhuriyet bazı İslami formüllere dokunmadı. Bayram, Cuma, tarikat yolu devam etti. Rusların yaptığı gibi dinin tabanını ortadan kaldırmadı. Çok daha akıllıca bir şey yaptı. Günlük İslam'a dokunmadı. İslam'ın günlük pratiklerinin bazılarını o kadar tehlikeli olarak görmedi. Ve bunun sonucu da, "Bizim kendi sosyal tabanımız nerededir?" diye arandığı zaman müracaat edebileceğimiz etrafta uçuşan eskiden kalma, İslam'dan kalma birtakım âdetler, günlük yapılar oldu. Hadise önem veren birtakım kimseler, eskiden kendilerini yüksek yerlere götürecek olan çalışma tarzlarını su altında sürdürdüler. Yani İslam'ın kendine özgü ne kadar pratiği, anlayışı, okuyuşu varsa hepsi devam etti. Tarikatların yolculuğu devam etti diyorum işte ben buna.

Tarikatların İslami çalışmalarının bugün sosyo-politik bir aktivizme döndüğünü de söylüyorsunuz? Nasıl çalışıyor tarikatlar?

Nasıl çalıştıklarını bilmiyorum fakat kötü bir kelime kullanacağım: propaganda! Yalnız şu da var... Nakşibendîler, bugün bir firma nasıl organize oluyorsa, onlar da öyle organize oldular ve 19. yüzyılda çok güçlendiler. Şimdi Türkiye'de kurulmuş olan gruplar, dernekler vs. var. Uzun vadede şu veya bu şekilde bunlar, politikayla bir ilişki ortaya çıkarıyor.

NAKŞİBENDİLİK NEDİR

Tarikatlarla siyasetin ilişkisi hangi noktalarda kesişiyor?

"Tarikattan olan kardeşimi işe alırım. Tarikattan olan bu kişiyi bu mevkie yükseltirim. Tarikattan olan bu kardeşimi bu misyonla şuraya gönderirim" gibisinden bir yakınlık ve tercih meselesi yaşanıyor. Bir de tabii Nakşibendîlin kurduğu ağın siyasetle yolunun kesişmesi parti kurmasıyla da oldu. İlk 1949'da oldu bu.

Özellikle Nakşibendîliğin 19. yüzyıldaki canlılığına kavuştuğunu söylüyorsunuz. Nakşibendîlik nedir?

Çok uzun bir tarihi var. Kuruluşu Orta Asya'da oluyor ve bize oradan geliyor. Nakşibendîlik, daha sonra 17. yüzyılda Hindistan'da kendine yeni bir şekil veriyor ve daha esaslı olarak kuruluyor. Bu yayılma sadece Kürtler yoluyla olmuyor. Nakşîliğin yayıldığı yerlerden biri de Kuzey Türkiye, yani Karadeniz. 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başında Mevlana Halid Şehrezori isimli bir Kürt din âlimiyle birlikte çok daha güçlü bir biçimde organize oluyor Nakşibendîlik. Doğu Anadolu'ya ve Anadolu'ya yayılmasıyla doğrudan ilişkili onun yaptıkları. Çok etkin bir tarikat bu. Bir kere tarikatın amigoları var ve onların yaptıkları dağılma programları var. Bu dağılma programının en etkilisini yapmış olan kişi de Mevlana Halid Şehrezori.

İMAN VE AĞ İKİSİ DE ÇALIŞIYOR

Niye Nakşibendîlik bugün bu kadar yaygın?

İki şey var: İman ve ağ. İkisi birden çalışıyor. Ağ, mümkün olduğu kadar insanı tarikata getirmek ve onlarla bir tanışıklık veya bir ilişkisi kurmak. Yani iş ilişkisi de var bunun içinde. Zaten bütün İslami kuruluşlarda imanın yanı sıra bir iş ilişkisi oluyor. Bir iman meselesi olarak para ile imanın birbirine nasıl yapıştığını ben bilmiyorum. Kuran'da bunların yan yana gelebilmesi söylenmiş. "Ekonomik olarak kendini ayakta tutabilen insan değerli insandır" denmiş. İşte oradan her zaman devam edebiliriz...

Aslında din para kazanmaya da ahlaki sınırlar getirmiyor mu?

Evet, ama o ahlaki sınırlar Avrupa'da da vardır mesela... Fakat paranın olduğu yerde o ahlaki sınırlar çabuk kırılıyor.

BEKTAŞİLERİN KAFASINI GÜLLELERLE UÇURDULAR

Nakşibendîliğin Anadolu'da bu kadar yayılmasında devletin hiç payı olmadı mı? Osmanlı'da yeniçeriler Bektaşi'ydi. Yeniçeri Ocağı 1826'da kaldırıldı. Yeni ordu kimlerden oluştu?

Çok uzun zaman orduyla bir sayılan Bektaşilerin kafasını 1826'da güllelerle uçurdular. Buna da Vaka-i Hayriye dediler ve Yeniçeriliği kaldırdılar. Orduya Bektaşilik yerine Nakşibendîliği getirdiler. Başta her şey iyi ve güzeldi. Yeni bir tarikat, devlete hiç karışmamış falan... Ama bir müddet sonra o tarikatın içindeki Kürtler fazla çoğalıyor. Ve, Osmanlıların Türkvari bir refleksi oluyor. "Bu galiba sadece bir Kürt tarikatı" deyip, Nakşibendîleri de dışarı atıyorlar. Bektaşilik yerine Nakşibendîliği getirdiler. Ondan sonra Nakşibendîliğin biraz fazla Kürtlerden oluştuğunu gördükleri zaman "dışarı" dediler. İstanbul'dan attılar Nakşibendîleri 1827 de... Nakşibendîlik ondan sonra Anadolu'da yeraltında devam ediyor. Anlayacağınız, bu ülkede Kürt-Türk meselesi eski bir mesele!

NAKŞİBENDİLİK ESNAF ARASINDA YAYILIYOR

Peki, Nakşibendîlik toplumun hangi kesimlerinde daha fazla gözüküyor?

Esnaf arasında en çok yayılıyor. Küçük işletmecidir esnaf. Küçük işletmecide çok yayılıyor Nakşibendîlik. Niçin? Çünkü eskiden beri esnaf, Türkiye'nin çok inanır bir katıdır. Kuran'ın dışında din kitaplarının en çok okunduğu bir sosyal kattır esnaf. Mesela Muhamediye, Ahmediye gibi Kuran'ın bir nevi halka anlatışı olan tarikat dışı kitaplar var. Bu kitaplar çok popüler Anadolu'da. Bu kitapların basitleştirilmiş bir din anlatımı var. O kadar basitleştiriyor ki, bazı İslami olmayan prensipler yavaş yavaş İslam'a giriyor. Kara Davut da bu kitaplardan biri. Kara Davut içindeki İslam, artık İslamlıktan çıkmış bir şeydir.

ANADOLU'DA KARIŞIK BEKLEYİŞ

Daha koyu bir dindarlık mı gelişiyor bu kitaplarla?

Korkunç hikâyeler bunlar. İnsan üzerinde baskıyı arttırıcı hikâyeler bunlar. O hikâyeye inanırsanız, İslam'ı çok püriten yaşarsınız. Bu kitaplar, İslam'ı biraz da korkunç bir İslam olarak yayıyor. Bu kitapların, insanın kafasına yerleştirdiği resimler huzur verici değil. Anlayacağınız, Kuran'ı basit insana anlatma isteği, zamanla daha püriten, daha az hakiki İslami ögeleri içeriyor ve korkunç noktalara varıyor. Bu yüzden Anadolu'da karışık bir bekleyiş var.

Anlamadım...

Anadolu'da İslami bir bekleyiş var. Bu İslami bekleyiş biraz karışık, biraz parçalı bir şey. Bir, Kuran'ı bilenlerin bekleyişi var. İki, bütün o ikincil, üçüncül kaynaklardan kitapları okumuş olan ve dünyayı o sakat kitaplardan gören insanların bekleyişi var. Son zamanlarda bu ikincil ve İslam'la pek alakası olmayan kitaplar var. Bu insanlar beklerken, o kitapları okumuş insanlar olarak bekliyorlar. Saf bir İslam'ın beklemesi olmuyor bu!